De Marokkaanse keuken heeft veel overeenkomsten met de Mediterrane keuken. Een belangrijk verschil is dat Marokkaanse maaltijden vaak worden aangevuld met een extra koolhydraatcomponent, en doorgaans wat rijker zijn aan vlees en vet. Voor de rubriek ‘Divers advies van Fatima’ beantwoordt diëtist Sanaa Bouras-El Mallali zeven veelgestelde vragen over de Marokkaanse eetcultuur in relatie tot diabetes.

1. Welke voedingsgewoonten en -tradities in de Marokkaanse cultuur beïnvloeden de diabetesregulatie?

• Koolhydraatrijke maaltijden. Brood is een vast onderdeel van vrijwel elke maaltijd, vaak in combinatie met andere koolhydraatbronnen zoals rijst, granen en peulvruchten. Daarnaast worden deegwaren regelmatig gezoet met bijvoorbeeld honing, zoals pannenkoeken.
• Sociale druk tijdens eetmomenten. Gastvrijheid speelt een grote rol. Als mensen bij elkaar op bezoek gaan, staat de hele tafel vol met eten. Dit maakt het lastig om eten te weigeren. Dit wordt snel als ongezellig ervaren.
• Veel zoete gerechten en fruit. De Marokkaanse keuken kent veel koolhydraatrijke producten die vaak als tussendoortjes worden genuttigd, zoals Marokkaanse pannenkoeken in diverse soorten en maten (msemen, rajef, beghrir, grinko en harsa). Tijdens de Ramadan of feestdagen worden ook zoete koekjes genuttigd. Als nagerecht wordt vaak een grote schaal met fruit geserveerd, waarvan iedereen onbeperkt kan eten. Door het gezonde imago wordt het effect op de bloedglucose vaak onderschat.

2. Wat zijn aandachtspunten bij voedingsvoorlichting aan Marokkaanse mensen?

• Dadels en honing hebben een symbolische en religieuze waarde binnen de islam. Ze worden vaak geassocieerd met geneeskrachtige eigenschappen. Maar dadels en honing bevatten ook veel glucose en moeten daarom met mate gebruikt worden.
• Vruchtensappen worden vaak als gezond gezien. Leg uit dat suiker, ook uit ‘natuurlijke’ bronnen, de bloedglucose sterk kan verhogen.
• Marokkaanse thee. Marokkaanse thee wordt volgens een vast ritueel gezet met groene thee, verse munt en heel veel suiker. Hoewel mensen het minder lekker vinden, is het gebruik van zoetstoffen een alternatief.
• Vetten. Olijfolie wordt rijkelijk gebruikt. Niet per definitie slecht voor de diabetesregulatie, tenzij er sprake is van overgewicht of een afwijkend lipidenprofiel. Let ook op verborgen vetten. Mensen houden er bijvoorbeeld van om brood te dippen in olijfolie.

3. Welke misvattingen over diabetesbehandeling komen regelmatig voor?

• Veel insuline spuiten is schadelijk. Sommige mensen denken dat het gebruik van veel insuline slecht is, bijvoorbeeld voor de vruchtbaarheid of de nieren. Ik leg dan uit dat insuline een natuurlijk hormoon is dat ook door het lichaam van gezonde mensen wordt aangemaakt. De juiste hoeveelheid insuline voorkomt juist complicaties op lange termijn.
• Natuurlijke kruiden kunnen diabetes genezen. Sommige mensen denken dat kruiden uit de natuur een alternatief kunnen zijn voor medicatie. Ik benadruk dan dat er geen wetenschappelijk bewijs is dat kruiden diabetes kunnen genezen. Wie ze toch wil gebruiken, moet dit altijd in overleg doen met een zorgprofessional en nooit stoppen met de reguliere medicijnen.
• Als je je goed voelt, is medicatie niet nodig. Een andere misvatting is dat medicatie overgeslagen kan worden als de diabetes geen klachten geeft. Ik leg dan uit dat de diabetes niet verdwijnt en dat ze juist weinig klachten ervaren, dankzij de medicatie. Stoppen ze hiermee, dan komen de klachten terug.

4. Welke adviezen kun je geven om het eetpatroon diabetesvriendelijker te maken?

• Verspreid koolhydraten over de dag. Adviseer mensen om de koolhydraatinname gelijkmatig te verdelen. De eerste generatie Marokkaanse Nederlanders slaat soms het ontbijt over en eet een grote maaltijd in de middag en dan nog een lichte maaltijd in de avond. Een meer gespreid eetpatroon, zoals gebruikelijk in de tweede generatie en binnen de Nederlandse eetcultuur, helpt om glucosepieken te beperken.
• Wees kritisch op fruitinname
  • Beperk fruit tot twee porties per dag, verspreid over de dag.
  • Combineer in smoothies fruit met groenten zoals spinazie of avocado en zuivelproducten, om glucosepieken te beperken.
  • Minder rijp fruit bevat minder ‘vrije’ suikers en meer resistent zetmeel. Dit geeft lagere glucosepieken.
• Gebruik de eetvolgorde als strategie. Begin een maaltijd met eiwitten, vetten en vezels, en eet pas daarna koolhydraatrijke producten. Zo vertraag je de opname van glucose en voorkom je sterke stijgingen na de maaltijd.
• Let op vetrijke p-maaltijden. Maaltijden met veel vet én koolhydraten (zoals p-maaltijden als patat, pannenkoeken, pizza en pasta) kunnen een vertraagde glucosepiek geven. Laat mensen hun glucosecurve monitoren en eventueel de insuline splitsen: een deel vóór en een deel ná de maaltijd. Werkt dat onvoldoende, dan kan uitgestelde toediening na de maaltijd worden geprobeerd.
• Zetmeelproducten af laten koelen verlaagt de glykemische index. Aardappelen, rijst of pasta die zijn afgekoeld en daarna weer opgewarmd, hebben vaak een lagere glykemische index. Door afkoeling ontstaat resistent zetmeel, dat langzamer wordt opgenomen. Het effect verschilt per persoon, dus laat mensen zelf ervaren of dit voor hen gunstig is.
• Stress en ziekte beïnvloeden de glucosewaarden. Informeer mensen dat stress en ziekte de bloedglucose ook kunnen verhogen of verlagen. Inzicht hierin helpt bij het verklaren van onverwachte schommelingen.

5. Welke feestdagen en rituelen kunnen invloed hebben op de diabetesregulatie?

Marokkaanse (Islamitische) feestdagen en rituelen staan vaak in het teken van eten en samenzijn. Belangrijke voorbeelden zijn de Ramadan, die wordt afgesloten met Eid al-Fitr (het Suikerfeest), en ongeveer zeventig dagen later gevolgd wordt door Eid al-Adha (het Offerfeest). Deze momenten zijn van grote waarde voor mensen, zowel cultureel als spiritueel. Het is daarom belangrijk dat zij ervan kunnen genieten, ook met diabetes. Ik adviseer mensen om hun maaltijden zoveel mogelijk over de dag te spreiden en regelmatig te bewegen, bijvoorbeeld door een paar keer per dag een wandeling te maken.

6. Zijn er specifieke culturele gevoeligheden of communicatieaspecten waarmee
diabetesverpleegkundigen rekening kunnen houden?

Mensen willen zich gehoord en gezien voelen. Voor veel mensen met een migratieachtergrond, met name van de eerste generatie, speelt gezagsverhouding een grote rol in het contact met zorgverleners. Zo wordt er vaak met respect opgekeken naar artsen en verpleegkundigen, wat ertoe kan leiden dat mensen sociaal wenselijke antwoorden geven en snel overal ‘ja’ op zeggen. In plaats van ongevraagd advies te geven, kan het helpen om het tempo van het gesprek te vertragen en open vragen te stellen. Denk aan vragen als: Wat wilt u graag weten? Wat speelt er in uw leven? Waar loopt u tegenaan? Een voorbeeld uit de praktijk: door goed door te vragen bij een patiënt met onverklaarbare bloedsuikerschommelingen, ontdekte ik uiteindelijk dat hij structureel de lang- en kortwerkende insuline met elkaar verwisselde.

Mensen van de tweede generatie zijn over het algemeen mondiger en assertiever in het contact met zorgprofessionals. Ze stellen vaker zelf vragen en nemen een actievere rol in hun zorgtraject.

Bewustwording en gezondheidsontwikkeling. Bij zowel de eerste als tweede generatie is een duidelijke bewustwording op gang gekomen. Steeds meer mensen zien de relatie tussen voeding en gezondheid, en passen hun leefstijl daarop aan. Er is een verschuiving zichtbaar richting minder suiker, het gebruik van volkoren meelproducten, een lagere vleesconsumptie en een grotere rol voor peulvruchten in het dieet. Deze positieve ontwikkeling zie ik niet alleen in Nederland, maar ook in Marokko.

7. Welke voorlichtingsmaterialen gebruik jij tijdens je consulten?

Het portiegrootteboek
Een boek met foto’s van voedingsmiddelen die in de praktijk lastig te kwantificeren zijn. Door samen met de patiënt naar deze beelden te kijken, kun je de daadwerkelijke voedingsinname beter inschatten. Dit maakt het mogelijk om voedingsadvies gerichter en persoonlijker af te stemmen op de situatie van de patiënt.

Dieetvideo.nl
Videoseries van Corien Maljaars met onder meer ‘Kijken naar koolhydraten’, video’s en praatplaten over hoe je gezond kunt eten in vier talen: Nederlands, Engels, Turks en Arabisch.