Op het moment dat we Mariëtte Boon bellen voor dit interview is ze onderweg van het LUMC in Leiden naar het Erasmus MC in Rotterdam. In het LUMC heeft ze een sample van een spierbiopt uit de vriezer gehaald dat ze nodig heeft voor haar vervolgonderzoek in Rotterdam. In Leiden onderzocht Boon de vetverdeling bij mensen met een Hindostaanse achtergrond. ‘Hindostanen hebben de neiging om veel vet op te slaan in de buik. Dit veroorzaakt onder meer insulineresistentie en diabetes type 2, al op jonge leeftijd. In mijn onderzoek zagen we dat de rustverbranding bij Hindostanen trager is dan bij mensen met een Europese achtergrond, dat ze minder spiermassa hebben en minder van het gunstige bruine vet. Ook verloopt de verbranding in de spieren minder goed.’ Boon gaat nu onderzoeken waarom Hindostanen deze ongunstige lichaamssamenstelling hebben. Het onderzoek vindt plaats in het expertisecentrum Obesitas bij prof. dr. Liesbeth van Rossum, hoogleraar obesitas en stress. Boon vermoedt dat het stresshormoon cortisol hierbij een rol kan spelen. ‘Als dat zo is kunnen we daar misschien wel op ingrijpen in de toekomst.’

Mensen met obesitas helpen
Boon heeft zich volledig toegelegd op de behandeling van obesitas. ‘Ik ben hier al mee bezig sinds het tweede jaar dat ik geneeskunde studeerde. Ik kom zelf uit een familie met allemaal lange en slanke mensen. Ik kon eten wat ik wilde en ik dacht dat dit normaal was. Toen ik mensen met obesitas op het spreekuur zag, ontdekte ik dat dit helemaal niet normaal is en dat ik eigenlijk geluk heb gehad. Dit fascineerde me. Waarom blijft de ene persoon zonder veel moeite dun en wordt de andere heel makkelijk zwaarder? Hier gaat een hele complexe wereld achter schuil. Aanleg, hoe snel je verzadigd bent, hoe snel je weer honger hebt, hormonen, hoe je spieren functioneren, het zijn allemaal factoren die bepalen of je makkelijk zwaarder wordt of niet. Ik zie dagelijks hoeveel leed het hebben van obesitas veroorzaakt. Mensen zijn er de hele dag mee bezig. Het is heel zichtbaar, mensen schamen zich ervoor, ze worden erop beoordeeld. Het hebben van obesitas beïnvloedt bijvoorbeeld je kans op een baan, want mensen met obesitas krijgen al snel het stempel ‘ongedisciplineerd’, terwijl ze er soms niets aan kunnen doen. Daarom ben ik zo gedreven om mensen met obesitas te helpen.’

‘Ik zie dagelijks hoeveel leed het hebben van obesitas veroorzaakt’

Goede diagnostiek
Omdat aan overgewicht en obesitas meerdere oorzaken ten grondslag kunnen liggen, geeft de nieuwe richtlijn handvaten voor goede diagnostiek. De richtlijn beschrijft de volgende vijf veelvoorkomende oorzaken en bijdragende/ instandhoudende factoren van overgewicht en obesitas: leefstijl, sociaaleconomisch, psychisch, medicatie en hormonaal. Daarnaast worden twee minder vaak voorkomende oorzaken genoemd: hypothalaam en (mono)genetisch/syndromaal. Ook gaat de richtlijn in op het bepalen van het gewichtsgerelateerd gezondheidsrisico (GGR) op basis van BMI, buikomvang en comorbiditeit. De behandeling kan worden afgestemd op de onderliggende oorzaken van het overgewicht, het GGR en de intrinsieke motivatie van de patiënt.

Een ziekte van het buikvet
Wat zijn volgens Boon belangrijke nieuwe inzichten uit de richtlijn? ‘Allereerst dat obesitas internationaal wordt aangemerkt als een chronische ziekte en dan met name een ziekte van het buikvet. In het buikvet nestelen zich ontstekingscellen die ontstekingsstofjes aanmaken die laaggradige ontstekingenveroorzaken. Hierdoor staat het immuunsysteem van iemand met veel buikvet continu een beetje aan. Doet er zich een infectie voor, dan kan deze ernstiger verlopen, want het immuunsysteem is ergens anders mee bezig. Dit hebben we ook gezien tijdens de covidepidemie. Veel buikvet kan ook de balans verstoren van hormonen die door het vet gemaakt worden. Obesitas wordt niet voor niets een poortziekte genoemd, die onder meer de kans verhoogt op diabetes, hart- en vaatziekten, dertien soorten kanker en depressie. En daarnaast vele andere ziekten. Omdat vooral het buikvet zo ongezond is, adviseert de richtlijn om naast het BMI vooral naar de buikomvang te kijken, met als bovengrens voor mannen 102 cm en voor vrouwen 88 cm.’

Metabolic memory
In recente obesitasstudies is er aandacht voor het zogeheten metabolic memory. Het lijkt erop dat het lichaam van iemand die ooit obees is geweest een geheugen houdt voor de oude situatie. Dit betekent dat iemand die ooit honderdtwintig kilo was en nu tachtig kilo weegt, veel meer moeite moet doen om op gewicht te blijven, dan iemand van tachtig kilo die nooit te zwaar is geweest. Boon: ‘Als je eenmaal flink bent afgevallen, gaat je verbranding omlaag, je lichaam gaat als het ware over in een zuinigere stand. Ook de verzadigingshormonen passen zich aan. Daarom is de beweegrichtlijn aangepast voor mensen die ooit veel gewicht hebben verloren en gewichtsbehoud nastreven. In plaats van de geadviseerde 150 minuten matig intensief bewegen per week, krijgen zij het advies om 200-300 minuten matig intensief te bewegen, naast de aanbevolen twee keer per week bot- en spierversterkende oefeningen en het verminderen van sedentair gedrag. Dat is een hele opgave en dat moeten mensen dan lange tijd volhouden. Als behandelaar is het belangrijk je dit te realiseren. Biologisch gezien is het heel moeilijk om het gewicht eraf te houden als je ooit te zwaar bent geweest.’

Checkoorzakenovergewicht.nl
Om zorgprofessionals een tool te geven om de diagnostiek en behandeling van overgewicht en obesitas makkelijker te maken, zijn er twee websites ontwikkeld: checkoorzakenovergewicht.nl en behandelovergewicht.nl. Vanuit het Erasmus MC is – samen met meerdere professionals – checkoorzakenovergewicht.nl ontwikkeld. Mensen die overgewicht of obesitas hebben, kunnen hier een vragenlijst invullen om vervolgens zicht te krijgen op de mogelijke onderliggende oorzaken van hun overgewicht. Het invullen van de vragenlijst duurt ongeveer 25 minuten en mensen krijgen een pdf van de uitslag, die ze kunnen delen met hun zorgprofessional. Op termijn kan de vragenlijst mogelijk geïntegreerd worden in het Elektronisch PatiëntenDossier (EPD).

Behandelovergewicht.nl
Voor de zorgprofessionals is er behandelovergewicht.nl. Deze website is ontwikkeld door het Partnerschap Overgewicht Nederland (PON) en is zo ingericht dat je direct aan de slag kunt met de behandelrichtlijn. Als je naar de site gaat, opent zich een factsheet waarop alle mogelijke oorzaken staan gecategoriseerd, voorzien van voorbeelden. Stel, jouw patiënt heeft de vragenlijst op checkoorzakenovergewicht.nl ingevuld en hieruit blijkt dat hij een geneesmiddel gebruikt dat een gewichtsverhogend effect kan hebben, dan kun je in de factsheet op medicatie klikken. Je krijgt dan een overzicht van eventuele alternatieve geneesmiddelen uit dezelfde categorie die gewichtsneutraal zijn. Ook krijg je suggesties voor verwijzing, in dit geval de huisarts of medisch specialist. Hetzelfde geldt voor de andere mogelijke oorzaken van overgewicht: leefstijl, sociaaleconomisch, psychisch, hormonaal, et cetera.

Gewichtsgerelateerd gezondheidsrisico
Dezelfde factsheet bevat een tabel waarmee je het gewichtsgerelateerd gezondheidsrisico (GGR) kunt bepalen en een indicatie krijgt voor algemene behandelmogelijkheden voor jouw patiënt. Stel, een vrouw in jouw praktijk heeft een BMI tussen de 30 en 35, een buikomvang boven de 88 cm en diabetes type 2. Dan laat de tabel zien dat je een basis GLI (Gecombineerde Leefstijlinterventie) kunt overwegen met aanvullende zorg. Blijkt dit na een jaar niet het gewenste effect te hebben, dan kun je overwegen gewichtsreducerende medicatie toe te voegen. Mocht dit eveneens niet resulteren in de gewenste gewichtsvermindering en verbetering van diabetes type 2, dan kan bariatrie de volgende stap zijn. Desgewenst kun je bij alle aanbevelingen doorklikken naar verwijsmogelijkheden, bijvoorbeeld naar het aanbod van GLI’s in jouw omgeving.

In de nieuwe richtlijn Overgewicht en Obesitas worden zes stappen beschreven voor een optimale behandeling van volwassenen met overgewicht en obesitas.

* De multidisciplinaire richtlijn ‘Overgewicht en obesitas bij volwassenen’ kwam tot stand onder leiding van prof. dr. Liesbeth van Rossum, met medewerking van ruim veertig organisaties en (para)medische beroepsverenigingen en werd gefinancierd door het Ministerie van VWS.