©Joke Schut

Tips voor het bespreken van de ramadan

25 januari 2024

Dit jaar begint de ramadan op zondag 10 maart. Nu hoeven mensen met diabetes type 1 en type 2 volgens de islam niet mee te doen aan deze vastenmaand. Toch besluiten veel mensen met diabetes wel deel te nemen aan dit jaarlijkse ritueel, vooral omdat ze deze maand van bezinning samen met hun naasten willen beleven.

Er is veel discussie over of het wel of niet verantwoord is om mensen met diabetes type 2 mee te laten doen aan het vasten. Dit is jaarlijks een terugkerend gesprek. Het is belangrijk dat wij als behandelaars onze patiënten bewust maken van de risico’s. Wat voor de ene patiënt mogelijk is, kan voor een ander veel risico’s geven. Het is maatwerk en vraagt om individuele aanpak.

Hoe kun je mensen helpen?
Hoe kun je als diabetesverpleegkundige mensen voorbereiden op deze vastenmaand? Ik ga al ruim voordat de ramadan begint hierover in gesprek met mensen. Ik wijs ze op de risico’s van meedoen en maak samen met ze een plan voor de komende vastenmaand. Ik wil met mijn informatie en adviezen zo veel mogelijk aansluiten bij de belevingswereld van de mensen. Hoe doe ik dit? Ik sta stil bij de 4B’s: bewustwording, begrip tonen, betrokkenheid en beleving. Om te checken of mensen me hebben begrepen, vraag ik ze regelmatig mijn boodschap in hun eigen woorden te herhalen.

De bewuste professional

  • Neem tijdig het initiatief om de ramadan bespreekbaar te maken.
  • Weet dat het hebben van een andere cultuur en religie mensen kwetsbaar kan maken. Het gevoel er niet bij te horen is een veel gehoorde opmerking.
  • Weet wat niet meedoen aan de ramadan kan betekenen voor de patiënt.
  • Weet dat het niet vasten invloed kan hebben op de status van iemand, ouders moeten bijvoorbeeld het goede voorbeeld geven.
  • Ken de betekenis van de ramadan. De ramadan is voor veel moslims een maand van bezieling en bewustwording ten aanzien van levensvraagstukken, maatschappelijke en aardse aspecten.
  • Weet dat patiënten verschillende informatiebronnen hebben over de risico’s van het vasten zoals zorgverleners, media en moskeeën.
  • Is op de hoogte van eventuele lage gezondheidsvaardigheden en laaggeletterdheid van de patiënt.

Uit de praktijk weet ik dat het niet kennen van de betekenis van de ramadan bij zorgprofessionals, invloed kan hebben op de relatie met de patiënt en dat dit kan leiden tot onbegrip en therapieontrouw.

De ramadan in het kort
Dit jaar begint de ramadan rond 10 maart en duurt 29 of 30 dagen. Deze vastenperiode is de vierde zuil van de vijf zuilen van de islam, oftewel één van de religieuze verplichtingen waaraan moslims moeten voldoen. Het vasten houdt in dat mensen zich van zonsopgang tot zonsondergang onthouden van eten, drinken, seksuele activiteiten en niet vredig, onzinnig of onkuis woordgebruik. De ramadan staat voor bezinning, verdraagzaamheid, dankbaarheid, het trainen van discipline en zelfbeheersing en bovenal respect voor de medemens en God.

In de islam krijgen mensen die chronisch ziek zijn of andere gezondheidsproblemen hebben vrijstelling van ramadan. Voor elke dag dat ze niet vasten betalen ze een aalmoes (Fidyah) aan een arm persoon.

Onderstaande mensen kunnen ook een tijdelijke vrijstelling krijgen van de ramadan:

  • Zwangere vrouwen die op advies niet mogen vasten
  • Vrouwen die borstvoeding geven en merken dat de melkproductie afneemt
  • Vrouwen die menstrueren
  • Mensen die tijdelijk ziek zijn

Mensen die een tijdelijke vrijstelling hebben gekregen, kunnen deze dagen later (na de ramadan) inhalen.

(bron: NDF-brochure NDF Diabetes en Ramadan adviezen voor behandelaars)

Creëer bewustwording bij de patiënt

  • Maak de patiënt bewust van de vrijstelling die hij als chronisch zieke heeft. Indien je voldoende kennis hebt, kun je overwegen te verwijzen naar vers 184-185 uit de Koran.
  • Leg aan patiënten voor wie het niet verantwoord is om te vasten uit waarom dit zo is. Benoem ook de risico’s van het vasten.
  • Benadruk dat het vasten en het niet op tijd innemen van medicatie van invloed kan zijn op bestaande complicaties.
  • Wees als zorgverlener duidelijk in je advies. Leg uit wat jouw verantwoordelijkheden zijn en die van de patiënt met betrekking tot het besluit om wel of niet vasten te gaan vasten.    

De begripvolle professional

  • Laat merken dat je bezorgdheid m.b.t. het vasten echt is.
  • Toon empathie, verwoord dat je het belang van ramadan begrijpt.
  • Toon respect voor de keuze van de patiënt, maar maak wel duidelijk wat medisch wel en niet verantwoord is.
  • Benoem wat je hebt begrepen; begrijp de wens om te vasten.
  • Benoem de emoties: wat de ramadan voor de patiënt betekent en wat het met hem doet dat hij niet kan vasten.
  • Benoem de gevolgen: verwoord de risico’s van meedoen met de ramadan, maar ook het gevoel van buitengesloten worden bij niet meedoen.

In de NDF Toolkit ‘Diabetes en ramadan’ vind je handige informatie over het aanpassen van de medicatie tijdens de ramadan

TO DO

  • Bespreek tijdig wat de mogelijkheden zijn om wel of niet te vasten, neem hierin zelf het initiatief.
  • Attendeer op de vrijstelling die chronisch zieken hebben.
  • Maak duidelijk in welke situaties vasten niet verantwoord is. Leg ook uit waarom en benoem de risico’s.
  • Maak zo nodig een plan hoe het vasten veilig en verantwoord kan verlopen.
  • Pas waar nodig, de medicatie aan.
  • Bespreek de frequentie van dagcurve.
  • Pas op basis van de dagcurve eventueel de medicatie opnieuw aan.
  • Evalueer tussendoor aangepaste medicatie.
  • Besteed aandacht aan voeding.
  • Benadruk het belang van bewegen.
  • Zorg dat patiënt na afloop van de ramadan het oude medicatieschema weer kan opnemen. Evalueer ook wat goed en wat minder goed is gegaan.
  • Attendeer op bestaande voorlichtingsmaterialen in eigen taal (o.a. de film ‘De Zoete Maand’ op janvanooijen.nl/audiovisueel en de NDF-Toolkit ‘Diabetes en ramadan’)

De betrokken professional

  • Start zelf het gesprek over de ramadan.
  • Inventariseer of de patiënt wel of niet gaat vasten.
  • Bespreek eerdere ervaringen met vasten.
  • Bespreek en houd rekening met emoties en wensen van de patiënt.
  • Betrek indien mogelijk partner of andere gezinsleden erbij.
  • Maak patiënt duidelijk dat je graag samen een verantwoord besluit wilt nemen.
  • Vraag bij de patiënt wat de mogelijkheden zijn voor een gesprek met een imam.

Betrokkenheid creëren bij de patiënt

  • Vraag of de patiënt het advies om niet te gaan vasten op kan volgen.
  • Besluit de patiënt toch mee te doen, maak dan samen een aangepast medicatieschema en maak een telefonische of poli-afspraak na één week om dit te evalueren.
  • Vraag of de patiënt een glucosecurve kan maken zoals afgesproken (zie kader) op de eerste vier vastendagen en daarna wekelijks en op indicatie. Geeft de patiënt aan dat dit niet haalbaar is, vraag dan wat wel mogelijk is.
  • Maak alvast een afspraak na de ramadan om te evalueren en het medicatieschema te hervatten.

Glucosecurve tijdens de ramadan
Dit jaar valt de ramadan deels in de wintertijd en deels in de zomertijd. Dit betekent dat zodra de zomertijd ingaat, het verbreken van het vasten ruim een uur later is. Op 10 maart is het etenstijd rond 18.35 uur. Nadat de zomertijd is ingegaan op 31 maart zal dit rond 20.15 uur zijn. 

  • voor ontbijt, voor zonsopgang: rond 06.05 uur na 31 maart rond 06.15 uur
  • bij middaggebed: 13.30-14.00 uur
  • bij verbreken van het vasten, bij zonsondergang: starttijd etenstijd ramadan 2024 eerste dag 18:35 uur, vanaf de 31ste gaat de zomertijd in en wordt het 20:15 uur.
  • anderhalf tot twee uur na het verbreken van het vasten
  • rond het slapengaan

Belevingsgericht
Het is niet makkelijk om je te verplaatsen in situaties die ver van je afstaan of waarmee je niet bent opgegroeid. Ook kan het lastig zijn om je in te leven in een religieus ritueel waarmee je geen affiniteit hebt. Sta eens stil bij iets waar je persoonlijk veel waarde aan hecht en verbeeld je dat je dit niet meer kunt doen, misschien wel wegens gezondheidsredenen. Hoe zou je dit ervaren, welke emoties zou dit bij je oproepen? Je kunnen verplaatsen in de wereld van de ander, is net zo belangrijk als het hebben van kennis.

Tips medicatie

Algemeen

  • Medicatie met korte werkingsduur heeft voorkeur

Orale medicatie

  • Metformine of SU-derivaat of DPP-4 remmer: indien kortwerkend alleen bij de maaltijd innemen 
  • Middelen met lange werkingsduur: moment van inname en/of dosis aanpassen

Insuline

  • Langwerkend preparaat met stabiel profiel (’s avonds spuiten)
  • Kortwerkend preparaat met zo kort mogelijke duur: alleen bij maaltijd
  • Mix-insuline bij ontbijt en avondeten: dosis aanpassen.

Bron: Nascholing Diabetes en Ramadan NDF 2022

Wat is de 4B-methode?
Of patiënten de adviezen van hun behandelaar opvolgen is afhankelijk van veel factoren. Met alleen zeggen wat ze moeten doen, ben je er niet. Om effectiever te communiceren met haar patiënten ontwikkelde verpleegkundig specialist Fatima Malki in 2016 de 4B-methode, geïnspireerd op andere B-methodes. Naar aanleiding van persoonlijke ervaringen en gesprekken met patiënten bracht Malki in kaart wat mensen missen binnen de behandeling en hoe zij benaderd wensen te worden. Hierin heeft ze haar ruime klinische en poliklinische praktijkervaring meegenomen. De 4B-methode houdt rekening met alle factoren die van invloed kunnen zijn op het gedrag van mensen en geeft invulling aan de 4B’s: bewustwording, begrip, betrokkenheid en beleving. De 4B-methode is praktisch en makkelijk in de spreekkamer toe te passen bij uiteenlopende patiënten: hoog opgeleid, laag geletterd, analfabeet en ongeacht etnische achtergrond, geslacht, cultuur en religie.

Literatuur en websites:

https://www.janvanooijen.nl/audiovisueel/

www.diabetesfederatie.nl  (Toolbox NDF)

Nascholing Diabetes en Ramadan

Ogenschijnlijke simpele hulpmiddelen die het leven van mensen met diabetes makkelijker maken 

28 mrt 2024

Schakel een tolk in als dat nodig is. Lees hier hoe je dat kunt doen

29 feb 2024

Witte geurende rijst inwisselen voor zilvervliesrijst; dat was even slikken

29 feb 2024

Inloggen